Toen het nieuws over de oorlog in Oekraïne bekend werd, begon de hele wereld op te letten en een mening te vormen over een regio waar ze meestal weinig over weten. Terwijl in heel Europa en Rusland anti-oorlogsprotesten uitbraken, rees er een golf van anti-Rusland op over de hele wereld en sociale media. Russische restaurants in Parijs en New York werden aangevallen, venijnige retoriek was overal te horen. Een Russische moderedactrice die in Parijs was om de modeweek te verslaan toen het conflict begon, viel me in tranen in de armen. Een vriendin van haar, een Oekraïense styliste, had haar net ge-sms’t: “Praat nooit meer tegen me, Russische trut”. Ze waren al jaren bevriend.
Maar hoewel veel mensen de oorlog in Rusland steunen en hun president Vladimir Poetin bewonderen, zijn ook velen ertegen, en vanaf de eerste dag van de oorlog in Oekraïne ontstonden er spontane protesten in elke stad van het grootste land ter wereld. Maria Krapivna, een 32-jarige journaliste die in Moskou woont, herinnert zich haar reactie toen ze het nieuws voor het eerst hoorde: “Het was schok en angst. Een angst die ik nog nooit in mijn leven heb gevoeld. Nooit. Natuurlijk wisten we dat dit een mogelijkheid was, en we dachten erover na, maar we geloofden nooit dat het echt zou gebeuren, want dat leek op zelfmoord voor Rusland. En daar lijkt het ook op: zelfmoord.”
‘No war’
Op de allereerste dag van de oorlog ging ze met vrienden naar buiten om te protesteren, een informeel evenement, via mond-tot-mondreclame op poten gezet. Op de tweede dag ontdekte ze een andere betoging via de Telegram chat van oppositiegroep ‘Vesna’ (Lente). “Meestal zijn de bijeenkomsten helemaal niet georganiseerd,” legt ze uit. “In Moskou kun je niet eens een zichtbare menigte verzamelen. De politie komt onmiddellijk en arresteert iedereen.”
Irina Evdokia, een 40-jarige marketingmanager, deelt dezelfde ervaring: “Er bestaat op dit moment niet zoiets als een georganiseerd protest, niet dat ik weet in ieder geval. En dat is eigenlijk het grootste probleem. Er is geen leider. Mensen gaan gewoon naar buiten, vooral naar het centrum van Moskou. Maar mensen van mijn leeftijd zijn bang om te gaan, en ik kan ze begrijpen; ze hebben jonge kinderen, ze zijn bang om hun baan te verliezen, wat nu in een oogwenk kan gebeuren.” Wat ze zag waren vooral kleine groepjes jonge mensen die liepen en praatten, gele bloemen droegen en kartonnen borden met de slogan ‘No War’. “Het is gewoon mond-tot-mondreclame. Telegramkanalen spelen een rol, maar vooral om feiten te melden, aantallen arrestaties en dergelijke. Alles staat toch onder strenge censuur.”
Arrestatie bij protest
Evdokia’s man werd gearresteerd, zij niet, onverklaarbaar. Enkele van haar vrienden werden ook gearresteerd, op verschillende tijdstippen. Ze zegt dat de politie niet bijzonder agressief was tijdens de arrestatie, maar “als je omringd bent door een half dozijn zwaarbewapende mannen in uniform, ga je niet in discussie, je gehoorzaamt gewoon.” Daarna is het vijf tot tien uur op het politiebureau zitten, met agenten die je telefoonberichten controleren en proberen je bekentenissen te laten ondertekenen. “Als je slim bent, doe je wat ze zeggen. De gevolgen van verzet zijn onvoorspelbaar. En heb ik al gezegd dat er geen advocaten in de politiebureaus worden toegelaten?”
Krapivna, die zelf werd gearresteerd, bevestigt deze getuigenis: “Het arrestatieproces verliep prima, de politieagenten waren zelfs beleefd, behalve dat ze ons niet vertelden waarom we werden gearresteerd. Ze waren niet wreed tegen mij, omdat ik deed wat ze wilden dat ik deed. Maar voor anderen was het anders: vernederingen, afranselingen, schendingen van hun rechten. Ik zag het. Ik hoorde het. Toen ik hen probeerde te vertellen dat het illegaal was om mijn telefoon, mijn foto’s, mijn berichten te controleren, maar ze lachten me gewoon uit.”
Ze zegt dat haar arrestatiedossier een compleet verzinsel was. “In mijn dossier zaten foto’s van protesten die ik nooit had bijgewoond, plaatsen waar ik niet was geweest. Mijn advocaat probeerde aan te voeren dat deze zaak pure fictie was, maar de rechter trok zich daar niets van aan.” Haar straf was 2000 roebel. Maar als ze haar de komende 180 dagen weer betrappen, gaat ze meteen de gevangenis in. “Zelfs een Instagram repost zal worden beschouwd als een misdrijf.” Evdokia bevestigt dat informatie steeds meer gecriminaliseerd wordt: “Je mag niet eens foto’s of video’s maken, anders arresteren ze je ook.”
Schokkend politiegeweld
Een paar dagen na dit gesprek, op 6 maart, braken in elke grote Russische stad grootschalige demonstraties uit, ondanks de beperkingen. Het gerucht gaat dat er zo’n 5000 arrestaties waren, meer dan er ooit op één dag plaatsvonden, en er zijn video’s online waarop een verhoogde politieaanwezigheid te zien is en schokkend geweld en politiegeweld tegen demonstranten. Maar het is moeilijk om de echtheid van deze inhoud te bevestigen, omdat veel ervan anoniem zijn vanwege de nieuwe censuurwetten.
Want hoewel Facebook, YouTube en Twitter in Rusland door de Amerikaanse bedrijven zelf zijn gesloten, heeft de Russische regering een decreet uitgevaardigd dat het online plaatsen van alles wat zij beschouwen als “nepnieuws, oproepen tot beëindiging van de oorlog of oproepen tot sancties tegen Rusland” strafbaar zal worden. Hierdoor zijn veel mensen in paniek geraakt en hebben ze hun sociale media-profielen zelf gecensureerd en hun digitale voetafdrukken gewist.
Media hard aangepakt
Masha T., een jonge uitgever bij een internationaal modetijdschrift vertelt het verhaal van een vriend van haar, een psychiater. “Hij heeft een heel kleine blog, minder dan 10k volgers. Maar hij post regelmatig anti-oorlog en anti-Poetin informatie op Instagram. Twee dagen geleden kreeg hij een telefoontje van zijn wijkagent, die hem vroeg om naar het bureau te komen voor een interview, om te getuigen over zijn anti-staatsactiviteit, wat in Rusland een strafbaar feit is. Gelukkig was mijn vriend in het buitenland toen het telefoontje kwam, en nu komt hij niet meer terug.”
De media krijgt het hard te verduren. Krapivna legt uit: “Het is nu gevaarlijk, en niet alleen voor de buitenlandse pers. Het is bij wet verboden om deze oorlog een oorlog te noemen. Het ene na het andere onafhankelijke mediakanaal doet de boeken toe.” Evdokia vervolgt: “Er is geen pers meer. Radio’s sluiten hun deuren of draaien alleen nog muziek, TV Rain heeft aangekondigd te moeten sluiten vanwege censuur. We verwachten dat Telegram zwaar onder vuur komt te liggen. Het is gevaarlijk om te spreken, met de buitenlandse pers of met je buurman. Vandaag weet je het misschien niet, maar morgen kom je er wel achter. Reposten op sociale media is een misdaad; de straat op gaan is een misdaad. Vandaag is Russisch zijn een misdaad.”
De eerste die zijn deuren sloot was Ekho Radio, en nu lijkt het erop dat de enige liberale krant die in het land nog over is, Novaja Gazeta is, een historische titel die in 1993 werd opgericht, slechts een paar jaar na de val van de Sovjet-Unie. Maar veel Russen vinden dit ook normaal in oorlogstijd, vooral omdat sommigen deze liberale, anti-Poetin verkooppunten zien als instrumenten van de Amerikaanse propaganda, en zij beschouwen deze sluitingen soms als een gepaste reactie op het feit dat internationale Russische media zoals RT in Europa en Amerika niet meer live zijn.
Uitbreiding NAVO
Sonia G., een 41-jarige kunstenaar uit Moskou die het regeringsbeleid steunt, legt uit: “Er heerst een massaal anti-Russisch sentiment in het buitenland, vooral de laatste jaren, en het dringt op alle gebieden door, zelfs in de sport. Maar we moeten de situatie in haar geheel bekijken. Je kunt niet zeggen “Ik ben tegen de oorlog” als je alleen maar naar het nieuws kijkt en de situatie niet volledig begrijpt. Niet begrijpen waarom Rusland zo krachtig reageert, ook al heeft Poetin het al lang over ons standpunt. We leven in een tijd van zo’n totale leugenachtigheid in de media, dat je alles in vuur en vlam kunt zetten. En nu is niet het moment om te protesteren, nu er zoveel op het spel staat.”
What a brave picture from St Petersburg. ❤️🇷🇺 #Нетвойне pic.twitter.com/9saKGG0RKW
— Mike Galsworthy 🇺🇦 (@mikegalsworthy) March 6, 2022
Voor haar, net als voor veel Russen en hun president, staat de uitbreiding van de NAVO naar Oost-Europa op het spel, een directe bedreiging voor Ruslands invloedssfeer en, zoals zij het zien, voor Rusland zelf. “De NAVO en de Verenigde Staten doen hun vuile zaakjes in het volle zicht.” Sonia G. zegt. “De Amerikaanse pers schrijft openlijk over hoe de VS de revolutie in Oekraïne sponsorde, hoe de VS Oekraïne bewapent. Waarom heeft de VS militaire basissen in Europa? Waarom doet de EU alleen wat de VS beslist? Voor mij is het belangrijkste punt dat een alliantie tussen de EU en Rusland gunstig zou zijn voor alle landen, behalve voor de VS, die de hele wereld op zijn grondvesten doet daveren voor eigen gewin.”
“Poetin is onderschat”
Deze beschuldiging aan het adres van Amerika geldt niet alleen voor Rusland, maar ook voor andere landen, waar het buitenlands beleid van de VS regeringen ontwrichte die zij als dictatoriaal beschouwt. Het is ook wijdverbreid onder extreem-linkse bewegingen in het Westen, zelfs in Amerika. Maar voor de anti-Poetinisten in Rusland is er een andere verklaring. “Het is waar dat alle bij het conflict betrokken partijen meer hadden kunnen doen om de vrede te bewaren”, geeft Evdokia toe. “Maar ik denk dat Poetin onderschat is. Door iedereen. Door ons hier in het land, en door de hele wereld. Ik zie leugens van westerse landen als ze sancties doorvoeren, en ik ben bang voor Russen die in het buitenland wonen. Weet je, ik heb vrienden die hun hele leven achter zich hebben moeten laten, dit land met hun familie hebben moeten verlaten omdat ze bedreigingen ontvingen.”
Haat tegen de Russen
Dit gevoel deelt Masha T. “Ik zie hoe de internationale gemeenschap samenkomt tegen de oorlog en ter ondersteuning van Oekraïne. Dat maakt me zo trots, want Oekraïne steunen is op dit moment het allerbelangrijkste. Tegelijkertijd voel ik ook een groeiende haat tegen de Russen, en dat maakt me bang. Ik heb het gevoel dat mijn rode Russische paspoort een zwarte streep is geworden. Ik ben bang dat Russen die in Europa wonen nog vele jaren vervolgd zullen worden, alleen maar omdat ze Russisch zijn.”
Masha T. komt uit Oekraïne, en veel van haar familie is daar nog. “Mijn familie in Oekraïne blijft heel dapper en sterk, ze blijven bij elkaar. Mijn broer vertelt me dat hij klaar is om bij het Oekraïense leger te gaan om zijn land te beschermen. Gisteren sprak ik met mijn 80-jarige grootmoeder. Ze vertelde me: ‘Ik ben tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren, uitgehongerd, koud en heb mensen zien sterven door geweld en honger; en nu zal ik ook uitgehongerd, koud en onder bommen sterven. Iedereen in Rusland die familie in Oekraïne heeft, huilt van wanhoop.”
Een vredesoperatie
Sonia G. is het eens met dat laatste punt “Russen en Oekraïners zijn één volk. Oekraïne is zo opgefokt door nationalistische invloeden dat ze dit nu ontkennen. Maar historisch gezien zijn we één volk. En natuurlijk is mijn hart gebroken. Ik vind het heel erg voor de mensen in Oekraïne die verraden zijn door hun eigen regering, die de bevelen van de NAVO en de Verenigde Staten uitvoert. Rusland wil Oekraïne ontwapenen, en de NAVO stuurt er nog meer wapens heen! Ik hoop dat onze verzoeken om de veiligheid van Rusland zullen worden ingewilligd en dat de wereld zal begrijpen dat deze speciale operatie geforceerd en uitgelokt was. Rusland vraagt al heel lang dat deze uitbreiding stopt. Maar de NAVO blijft naar het oosten opschuiven en militaire bases met atoomwapens dichter bij de grenzen van Rusland plaatsen.”
Hoewel Irina Evdokia’s standpunten compleet tegenovergesteld zijn, zijn dit argumenten die ze goed kent. De meeste ouders van haar vriendin, en zelfs sommige mensen met wie ze studeerde of werkte, delen Sonia G.’s wereldbeeld. “Ze zien het niet als een oorlog, ze zien het als een vredesoperatie. De samenleving is verdeeld. Mijn vrienden beschrijven eindeloze ruzies met hun ouders. Persoonlijk heb ik besloten om de kwestie voorlopig niet met mijn familie te bespreken. Ik voel me eenzamer en meer verlaten, maar dat is beter dan vijanden maken van de mensen die me het leven schonken. Ik heb het anderen zien overkomen.”
Masha T. daarentegen kent niemand die de oorlog steunt. “Ik kan me niet eens voorstellen hoe iemand al dat moorden kan goedkeuren. Ik voel diep verdriet, wanhoop, schuld en schaamte, verwarring en angst voor de toekomst van zowel Oekraïne als Rusland, omdat ik niet begrijp hoe we zullen leven met de gevolgen van alles wat er nu gebeurt.”
Economische sancties
Bovenop de steeds sterker gevoelde vijandigheid tegenover Rusland en de Russen, worden de eerste effecten van de economische sancties duidelijk. De roebel verloor ongeveer 30% van zijn waarde, internationale bedrijven vertrekken massaal. Maria Krapivna is bang: “Ik heb het gevoel dat Rusland als een passagier op de Titanic is die recht op de ijsberg afstevent. Het ijskoude water stroomt naar binnen, maar de eerste klas passagiers genieten nog steeds van hun sigaren. Ik werk met de mode-industrie. Als de oorlog niet snel stopt, zal er geen mode zijn, geen industrie, geen baan, niets.”
Irina Evdokia voegt toe: “Het land is economisch geruïneerd. De resultaten zullen in de komende weken duidelijk worden, ook al is er potentieel voor interne ontwikkeling. Maar dat zal tientallen jaren duren. De afgelopen jaren ging het leven in Moskou als zeer snel, het was als een sportwagen op een snelweg. Nu lijkt het meer op een paardenkoets. Mensen verliezen hun baan. De meest geschoolde en briljante talenten vertrokken met niets in minder dan een week. Misschien herstelt de economie zich, maar deze klap op onze geestelijke gezondheid zal ons voor altijd bijblijven. We kwamen net uit de pandemie, we bouwden aan onze toekomst, we droomden, we bewezen onszelf, we bereikten iets. Vandaag kunnen we onze appartementen niet betalen, we kunnen alleen maar denken aan onze schulden, en hoe we degenen moeten steunen die met niets zijn achtergebleven. Voor de oorlog waren we in ontkenning en in zekere zin zijn we dat nog steeds. Maar we zijn nu bozer. We proberen ons bezig te houden met de restjes van onze dagelijkse bezigheden, maar het lijkt zo zinloos.”
“Oekraïne is een vrij land”
Krapivna zucht: “Het is moeilijk om de sfeer te beschrijven. Ik ga naar protesten, omdat ik anders niet kan slapen. Deze verschrikkelijke en onvergeeflijke situatie brandt me elke seconde. Ik ben doodsbang, maar ik ga toch naar de protesten. De belangrijkste slogan is ‘Nee tegen de oorlog’. Ik weet dat de VS zeker een grote rol speelt in dit alles, maar dat rechtvaardigt de invasie niet. Oekraïne is een vrij land, ze kunnen doen wat ze willen. Het gaat Rusland niets aan!” Sonia G. is het daar niet mee eens: “In het begin was ik volledig in shock, mijn hersenen konden deze informatie gewoon niet accepteren. Ik wist niet meer hoe ik ermee moest leven. Maar ik begrijp dat als onze regering zulke stappen en risico’s neemt, dit betekent dat het in deze situatie noodzakelijk is.”
Masha T. concludeert: “Het Westen moet alles doen wat in zijn vermogen ligt om te helpen bij het onderhandelingsproces, om een nucleaire aanval te voorkomen. Ik heb het gevoel dat de overgrote meerderheid van de Russen de oorlog niet steunt. Mijn Oekraïense vrienden vragen mij niet te zwijgen. Maar veel mensen die hun mening openlijker en luider zouden willen uiten, kunnen dat gewoon niet, omdat hun leven en veiligheid daardoor in gevaar zouden komen.”
Mila S., die bij hetzelfde internationale tijdschrift werkt als Masha T., schreeuwt het uit: “Het is wanhopig belangrijk voor ons om steunbetuigingen te horen, vooral van buitenlandse collega’s. We zitten in een totaal isolement. Wat er nu gebeurt – dat is niet onze positie. We hebben hier niet voor gekozen of voor gestemd. Wij bidden voor vrede. We hebben hard gewerkt om een bloeiende economie op te bouwen. Nu raken we alles kwijt. We zijn één familie met het Oekraïense volk. We hebben broers, vrienden, collega’s in Oekraïne. Nu worden families vernietigd.”
* Sommige namen zijn om veiligheidsredenen veranderd.
