“Hallo, sorry voor het storen, maar ik heb een vraag…”, “Je hebt gelijk, ik had dit niet moeten doen, het spijt me…”. Juliette, marketingverantwoordelijke in een speelgoedbedrijf, is 38. Sinds het begin van haar carrière verontschuldigt ze zich voor van alles en nog wat. Het is bijna een automatisme. “Ik bloos bij het minste en verontschuldig me bij ieder woord. Alsof ik deze job eigenlijk niet verdien en dus heel beleefd moet zijn, opdat niemand mijn oplichterij zou merken”, vat ze samen.
De dwangmatige behoefte om zich te verontschuldigen, en dan vooral bij haar collega’s en haar oversten, markeert haar werkdagen. Heeft ze een vraag, dan verontschuldigt ze zich eerst. Moet ze een detail veranderen in de dagindeling, dan zegt ze sorry alvorens dat te doen. Informatie doorgeven doet ze niet zonder zich eerst te excuseren. Ze zou zich bijna verontschuldigen dat ze bestaat.
Constance, 33 en reclamevrouw, begrijpt Juliette perfect. Zo goed zelfs, dat ze uren kan vertellen over de vele professionele kansen die ze vrijwillig liet schieten met het excuus dat ze het niet aankon. Het was op school al zo, en het is nu nog steeds zo, in haar open werkruimte in Parijs. “Ik heb me heel vaak ingehouden om bepaalde zaken te doen, omdat ik dacht dat ik er niet toe in staat was. Ik was ervan overtuigd dat ik in een ongemakkelijke situatie zou terechtkomen waarin ik me zou moeten excuseren”, geeft de copywriter toe. Toch waarderen haar collega’s haar werk en krijgt ze elk jaar promotie.
Onverdiend?
Altijd het gevoel hebben te storen, niet op je plaats te staan of je te bemoeien. Als het te veel een gewoonte wordt, gaat het je belemmeren, waardoor je ter plaatse blijft trappelen. Of je nu in je recht bent of niet, een verontschuldiging is altijd een teken van ongemak. Volgens een studie die in 2010 verscheen in het magazine Psychological Science, zouden vrouwen zich aanzienlijk vaker verontschuldigen dan mannen. “We hebben vandaag allemaal de neiging ons te veel te excuseren, maar vrouwen doen het nog meer dan mannen”, bevestigt psychoanalist Pascal Neveu.
Voelen ze zich niet op hun plaats? Zijn ze bang te ontgoochelen? Wordt het niet eens tijd dat vrouwen ophouden met die eeuwige verontschuldigingen? Bij vrouwen blijft altijd het onvermijdelijke gevoel bestaan dat ze iets niet verdiend hebben. Brigitte Grésy, lid van de Hoge Raad voor gelijkheid tussen vrouwen en mannen legt uit: “Dat gevoel kan je verklaren door de ‘genderfabriek’. Kleine jongens leren om stoer te zijn en zichzelf te laten gelden, terwijl kleine meisjes gestuurd worden richting zorgtaken en elegantie. We verontschuldigen ons, omdat we in een gestereotypeerde wereld leven.”
Psychiater Serge Hefez bevestigt dat: “We ‘formateren’ meisjes vanaf de geboorte door ze te laten opgroeien tot efficiënte, begrijpende vrouwen. Meisjes worden veel vaker aangemaand zich te verontschuldigen en zich zorgen te maken om anderen, terwijl jongens actief en autonoom moeten zijn.” En dat herhaalt zich in de bedrijfswereld. “De ouders spelen een fundamentele rol, en dan vooral de vader. Een vader die, ongeacht zijn sociaal statuut, zijn dochter steunt, bewondert en waardeert, bepaalt op die manier de rest van haar leven”, voegt psychologe Marie Pezé toe. “Onze houding tegenover excuses is een goede weerspiegeling van de genderschema’s die we van onze ouders leren.”
Toch beslisten sommige vrouwen om die eeuwige gewoonte een halt toe te roepen. Enkele maanden geleden ontstond in de Verenigde Staten een nieuwe beweging. Aan het hoofd van die beweging staat actrice en producer Tina Fey, scenarioschrijfster van de cultfilm Mean Girls. Zij gaat voluit voor de slogan ‘no excuse’.
Toen ze er in december 2015 op het internet van werd beschuldigd racistische stereotypes in de humoristische serie Unbreakable Kimmy Schmidt te verwerken, kwam de feministe fel uit de hoek tegen haar critici: “Wat ze op het internet vertellen, kan me absoluut niets schelen”, fulmineert ze in The Edit, het Engelstalig onlinemagazine van net-a-porter.com. “Er heerst de laatste tijd een systematische excuuscultuur waar ik absoluut geen aanhanger van ben. Ik heb me nu zelfs voorgenomen mijn humor nooit meer uit te leggen.”
Sorry not sorry
Tina Fey’s houding is misschien ietwat drastisch, maar gaat wel hand in hand met het actuele vrouwelijke empowerment. Haar doel: vrouwen doen stoppen iedereen constant te willen behagen. Deze hele gedachtegang werd eerder al opgepikt door enkele merken die zich specifiek richten op vrouwelijke consumenten. Zo lanceerde Pantène in juni 2014 de reclamecampagne #Sorry, Not Sorry. In scènes uit het dagelijkse leven stelde de shampooproducent de eeuwenoude, typisch vrouwelijke eigenschap aan de kaak.
Lees ook: 3 heerlijke recepten voor gazpachos en ijskoude soepen
En zij waren niet de enige. Twee jaar later, in januari 2016, sprong de startup Cyrus Innovation mee op de trein van het commercieel feminisme. Het bedrijf lanceerde een Google Chrome-extensie genaamd Just Not Sorry. De extensie wijst de gebruikster erop wanneer ze in een e-mail formuleringen gebruikt zoals ‘het spijt me’, ‘een beetje’, ‘eerlijk’, ‘ik ben geen expert, maar’… Die woorden maken de boodschap immers minder krachtig.
De managers van Cyrus Innovation hoopten wellicht op een stormvloed aan dankbare, emotionele berichtjes, maar hun initiatief werd vooral onthaald op sceptisch gemopper van heel wat Amerikaanse feministes die zich, volkomen terecht, afvroegen waarom vrouwen zich alweer moesten aanpassen aan een slechte mannelijke gewoonte: gebrek aan beleefdheid. “Eigenlijk bestempelen ze vrouwen als psychologisch onvolwassen”, verklaart Marie Donzel, feministe en consultant in sociale innovatie. Nochtans hebben veel Amerikaanse en Franse journalistes in de nasleep hiervan een sorry-detox uitgeprobeerd. Ze wilden ontdekken of en hoe hun dagelijkse leven zou veranderen als het niet meer volgepropt zaten met excuses. En het is niet altijd zo simpel als het lijkt.
Zelfvertrouwen of eigenwaarde
Kiezen om zoals Tina Fey de mea culpa’s voorgoed de rug toe te keren, zou verrassend genoeg een paradoxaal effect kunnen hebben. Volgens onderzoekers van de European Journal of Social Psychology zou stoppen met je te verontschuldigen, bijdragen tot een groter zelfvertrouwen, een gevoel van macht en controle. Maar niet altijd. Een studie van de universiteit van Stanford wijst erop dat vrouwen die dit doen een minder positief sociaal zelfbeeld zouden hebben en dat zij hun eigen competenties op het werk tot 35% lager inschatten.
“Het ergste is dat het gebrek aan zelfvertrouwen, dat zo vaak aan vrouwen wordt toegeschreven, puur cliché is”, klinkt het bij Marie Donzel. “Er wordt al jaren beweerd dat vrouwen bij het solliciteren 120% van de competenties nodig achten, terwijl dat bij mannen maar 50% is. Nochtans zijn die cijfers niet gebaseerd op studies.” Volgens Brigitte Grésy hebben die cijfers inderdaad geen enkele wetenschappelijke waarde. Ze zouden worden gebruikt om het verschil in zelfvertrouwen bij mannen en vrouwen op een tastbare manier te illustreren. “Er is trouwens een verschil tussen eigenwaarde en zelfvertrouwen”, voegt Brigitte Grésy toe. “Je kan een sterk gevoel van eigenwaarde hebben, hiermee geraak je vooruit. Maar je zelfvertrouwen kan plots een deuk krijgen wanneer je doorgroeit in een hoofdzakelijk mannelijke omgeving.”
De psychosocioloog Patrick Scharnitzky leidde in 2012 een studie over man/vrouw-stereotypen in de bedrijfswereld, en ontdekte dat vrouwelijke kaderleden gemiddeld een even goed gevoel van eigenwaarde hebben als mannelijke kaderleden. En daar ligt precies het probleem. “Vrouwen die zich afzetten tegen de psychologische modellering en zich niet in dat hoekje van permanente excuses laten duwen, beschouwt men vaak als onvriendelijk en onaangenaam”, vervolgt Serge Hefez. En voor een vrouw met macht is het nog moeilijker.
Zodra vrouwen er in een werkomgeving mee ophouden zich voortdurend in excuses te wentelen, krijgen hun collega’s (mannen of vrouwen) vaak de verkeerde indruk. Alsof een vrouw die knopen doorhakt en haar keuzes bevestigt, automatisch tirannieke trekjes heeft. Precies om die reden lanceerde Sheryl Sandberg, operations manager van Facebook, in 2013 de campagne Ban Bossy, met meter Beyoncé. Hun doel was het woord bossy te bannen als omschrijving van vrouwen op het werk. Op die manier wilden zij het stereotype beeld van een intrinsiek onaangename persoonlijkheid afbouwen en vrouwen op weg helpen om zich minder te verontschuldigen, niet alleen voor hun acties, maar ook voor hun eigen persoonlijkheid. Een vrouw met macht hoeft zich niet te excuseren voor haar autoriteit of haar beslissingen.
Zou het subtiel aanwenden van excuses echter geen goede manier zijn om jezelf en je uitstraling te beschermen? Zo denkt de 34-jarige projectmanager Sarah er in ieder geval over. Voor haar is het een strategie om te stijgen op de sociale ladder. “Voor mij is die anti-excuses-ideologie allesbehalve feministisch. In de Angelsaksische wereld hoor je al ‘sorry’ als iemand je in het voorbijlopen bijna even aanraakt. Je verontschuldigen is een hulpmiddel dat dient om sociale relaties te verzachten en je ideeën op een vriendelijke manier kenbaar te maken. Dat komt in een werkomgeving goed van pas om je doel te bereiken of problemen te vermijden.”
Psycholoog Yves-Alexandre Thalmann kan zich in deze analyse vinden: “We vergeten dat die dynamiek van excuses aanbieden deels is ontstaan omdat individuen zich liever schuldig voelen dan machteloos. Je voor alles verontschuldigen, betekent tenslotte dat jouw handelingen of gesprekken een directe invloed hebben op de ander.”
Berouw tonen
Je excuses aanbieden, betekent ook soms simpelweg dat je je fouten erkent. Volgens de eerdergenoemde studie uit Psychological Science zouden vrouwen minder moeite hebben om hun fouten te erkennen, en “zouden ze tegenover offensief gedrag een lagere tolerantiegraad hebben dan mannen”. Daar weet de 37-jarige Alix, die zich al haar hele leven verontschuldigt, alles van. Maar Alix ergert zich makkelijk en wordt snel boos, zelfs voor onbenulligheden. Krijgt ze op een moment dat het haar niet goed uitkomt de vraag om een plan na te kijken, dan vliegt ze uit. “Soms is het overdreven. Dat is niet altijd fair. Als het gebeurt, slaap ik er ’s nachts niet van. De volgende dag ga ik meteen mijn excuses aanbieden en erken ik mijn fout. Dat je je in zo’n situatie verontschuldigt, lijkt me niet meer dan normaal. Zo hebben mijn ouders me opgevoed.”
“Excuses zijn dus ook een kwestie van opvoeding en beleefdheid. “We zijn niet onfeilbaar”, benadrukt Alix. “We moeten leren om het goed te maken.” Juliette heeft uiteindelijk ook geleerd om het anders aan te pakken. Ze kreeg steeds meer verantwoordelijkheden en dankzij haar job kan ze anderen nu recht in de ogen kijken. “Ik verontschuldig mij niet meer voor mijn aanwezigheid, maar ik denk echt niet dat het kwaad kan om in een e-mail ‘sorry voor het storen’ te schrijven… integendeel.”
